Lalnunpuia Hrahsel

          Kan pi pu te Chemkawm Technolgy hun laia an khawsak dan chu a mawl mang hle. Nitin eizawnnaah tihrawl ngahin kawngro a su thui viau mai. Chemkawm Technology-ah chuan an thluak tha ber leh a awmchhun chu a hmangtupa kha a ni mai a. A hmanrua Chemkawmin thluak dang a neih ve loh avangin a khalhtupa tha chak leh chak loh a zirin hna a thawk hlawkin a thawk hlawk lo thin. Tin, a thlo chhuaktu taimak leh taimak lohah chu Technology hlawhtlinna chu a innghat thei bawk. Amaherawhchu, Mizo History kan chhiar chuan heng hun lai hian buh kham thar lo emaw, chawkhawn emaw pawh sawi tur an awm bar lo nia. Hmeithai, dam lo leh thawkmawh deuh te an awm pawhin an khai chhuak zel a, khaw danga pûr phurh phei chu hreh takah an nei. An Lal hnena chhiah (fathang) sang tak an chhung chung pawhin an intodelh thei.

          An intodelh mai a ni lo a, kum 1880 - 1890 chho vel pawh khan State dangah thil an lo thawnchhuak (export) daih tawh mai a. Hmarcha, hriak, chhawhchhi leh la te pawh an lo tawlh thla ve nual tawh. Chumai a ni lo, thelret lama sum dawnna pawh an lo tui-pui hma viau bawk. Hla hlui tak pakhat kan hmuhah chuan, tlangval pakhat hian a nupui man tur thelret hnaiin a tuak a, thing zarah intizei taka a kal chu a chesual palh ta a ni awm e. Leiah hnang awl awl khawpin a tlak thu ti hian kan hmu -

          " Lengi man tuak vâla,
            Thing lenbuang zarah;
             Kiria ianga kal zai zai,
             A tla zi awt e" tiin.

          Tlangvalte hian an nupui man tur hi an nu leh pa te ipte atanga pek tumna aiin mahni tuak ngeia neih an tum thin ni awm tak a ni.

          An hun lai hian lei tihthatna hmanrua- urea, DAP tih ang vel a la awm hmel loh. Thlai chin dan tha leh a sawngbawlna khawl ala awm ve hek lo. Duhlian thluak, tapchhak zawl titi tih mai loh chu daihriat (experience) an neih atangin buh leh thlai thar tam dan an apply ve mai. An hlawhtlinna ber erawh chu Thawhrimna a ni. Taima takin hunpui inthen ang zelin an hmaa hna ko tla chu an hmachawn thin.

          Kumbul atangin kum tluana an eizawnna tur ruahmanna an nei sa thlap a. Lo vah, sairamchhuah, sangha tlangvuak, khuangchawi, kut, mitthi sun thlengin. Chutiang zelin an hun leh thla bi chhiar dan pawh an eizawnna pui ber Loneih nena inzawmna nei a ni deuh vek. Ramtuk thla (february) ah lo vatin ram hnuai daiah  buk an sa a, zum leh hriam karah nitla van vuaiin hna an thawk thin. Hrui leh hnâng te phihchhuakin, thing leh mau chang tak tak te chu an vât eng duai duai a, chutih hun chuan Mizo-pa tha chu a chau hle thin a ni. Pa-in nupui fanau te kal sanin ramah hun an hmang a, tlangvalten an ngaihzawngte tapchhak zawl an hmu pha lo. Lung len leh hah a inkawp. Thawhrimna nena hun hmang an ni a, an hmabakah hnuh chi hrang hrang kawih tur a inchhawp ut mai bawk. Chutih hun lai tak maia Chapchar Kut an han hmang thin chu an hlim thei em em thin a ni. Thawhrimna kara chawlhna lo awm chu a hlu zual bik em atin ni.

          Chapchar Kut an hman dan te kan hria  a, chhung tin an hlimin an inbuatsaih nasa hle thin a, an inhau phal ngai lo. An hlimna chuan midang te a tibuai lo va, ni sarih lai te an kut thin an tih chu. Kut-ah hian Zu lek lam viau mah se la, rui buai an awm ngai lo va, nula laka mawi lo deuha che an awm ngai lo. Inthununna a tha hle a nih a rinawm.

          Hun a lo kal zel a. Kum 1894-ah Kristianna Zoramah a lo lut tan a, nunphung leh sakhua a sawi danglam. Lal lalna 1954 chhovah a lo tawp ta. Khawvel hmasawnnain min rawn chim ve zelin, sum leh pai hlutna alo lang tial tial a. Tin, Sawrkar inrelbawl dan chenin a danglam. Media hrang hrangin kan beng leh in a thleng a, kan thum-rawn tluk tluk chu a ni ber. Sipai ngaihsan lai hun a awm a, Driver-ho Luck hun a awm. U.T sum thiltihtheihna leh corruption lama harhtharna te. Thlarauthianghlim harhna leh khawihthluk rawngbawlna te. Computer age, Information technology thlengin.

          Chemkawm Technology leh Information Technology inkarah hian hun pui tam tak a inher chhuak, sawi vek sen a ni lo vang.  Chungte chuan kan ni tin eizawnna, sakhua, hnam dan, thu leh hla, khawtlang inrelbawlna leh nitin nunphung chu namen lo in min sawi danglam sak a. Hun thara kan chuankai apiang chuan luang thli chhem nghin ang maiin kan thle dual dual a nih ber kha. Mifing leh taima te chuan heng hun hi an dinchhuahpui. Chutih rual chuan thil tha lo thenkhat - eiruk te, zu leh drug tih chakna te, lirthei lama intlansiakna te, hmeichhiat-mipatna hman khawloh te, kut tling lo va in leh lo din duhna te a hring a, thatchhia kan pung a, mi engemaw zat chuan an chhiatpui hman nghe nghe.

          Tunah hian I.T khawvelah kan cheng mek a ni. Mahni in lumah remote control humin duh duh kan hmet chhuak thei ta. Khawvel leh lama chengte en rualin mit kan lo titlai thei. Internet hmangin duh duh kan kàn kual thei a, lirthei chhuak thar ber ber nen tuallai kan leng. Sumdawng Company hrang rang an lo lut a, cellphone changkang ber ber hmangin kan 'Helo' puam telh telh ta mai. Incheina lamah lah a chhuakthar ber ber kan inbel thei. Nawmsakna chen duh tan chuan he Zoram zimteah pawh hian lungawina tur a tam ve ta e. Thilthar lawm ta reng reng, intihhmuhching, mi neih ang neih ve chak hnam kan ni a, in leh lo-ah leh thilneih(assets) thatah thlengin kan intlansiak mek a, thil thar a lo chhuak zel ang a, kan la um zel bawk ang. Hei hi khawvel kalphung a nimiau a.

           Heng hmasawnna leh changkanna lo lut te hi a tir lamah kan hmang thiam lo deuh zel a. A rei deuh hnuin kan ziaawm thin. Mak deuh mai chu, tun kum hnih/khat lek chhung hian heng hmasawnna thlipui ang maia lo luang lut hi hmachhawn dan thiam Thalaite emaw zat an awm tlat mai hi a ni. Changkanna leh hmasawnna chu intodelhna hmanga lo dawnsawn chi a ni tih hria kan thahnem sawt khawp mai. Hartharna ropui a ni a, thil lawmawm tak a ni. Scientist ropui Charles Darwin-a theory, 'Survival of the Fittest' tih kha Mizo zingah a taka hman duhna lo lian ta hi eng vang tak ni ang maw. Fit lo leh thatchhe deuh chu kan dam khawchhuak zo lo telh telh chu a ni mek hi. Information Technology in a ken changkanna hrang hrang hian Mizote rualawhnaah min siam a, mi neih ang neih ve loh hlauin mahni nitin hna bak thawh belh tur zawngin taimak kawng kan inzawh siak ta anih ber awm hi. Parents paid a cellphone neih ai chuan mahni thawhchhuaha bill pek chu miin an ngaisang zawk tih kan hria, zan rei tak tak thlenga hna thawk te, zingah hma tak taka hna thawk kan pung. Hei hi a hre duh tan chuan Aizawl khawpui-ah a hmuh theih. Thalai te mut hun leh thawh hun hre lo ang maia kan ngai hi a dik na chen awm mah se, mi tam tak chu hna tul vanga meng rei, zinga tho tlai; zana mu hma, zinga hma tak taka chhuak te an ni tih kan hre tel bawk tur a ni ang.

           Sports lamah kan thangharh-a, eizawnna tak tak tling tura mi tum ruh an chhuak tuam tuam a ni ber. Chu mai a ni lo va, game lar leh nuam ringawt khel lovin mahni kalna lam tur thlang thiam hnam kan ni ve tan ta. Nike Company fakna 'Just do it' tih chuan a tha zawngin min fuih a, kan kalna lam tur nia kan ngaih lamah chuan na takin kan pen ngam mek a ni. 'It's my style' tih chu sam tih phing phisiau a, kekawr kap tawi hak nan mai kan lam ri tawh lo, Originality ngaih hlutna lamah kan hmang thiam ve mek. Music channel hmaah kan thu a ni satliah ngawt lo, Music Industry lama kan hmasawn chakzia te hi mita hmutute vek kan ni a, eizawnna tlingah kan chan chho mek.

           Zuk leh hmuam kawngah erawh kan ziaawm sawt hlei thei vak lo. Kan kam hlei luat kan tuar lo fo. Ram hruaitu atan pawh ruihtheihthil timi chu kan hnawl ngam a, kumthar lama Election kan neih hunah pawh Ruihtheih thil laka fihlim leh mi hmingtha duhna a lian zual ngei ang. Mizoram Cancer vei kan tam lutuk hi mithiamte chuan zuk leh hmuam kan uar lutuk vang ni pakhatin an sawi. KTP inchhiarna lamah zuk leh hmuam ti thin rate a tlahniam hret hret niin a lang, a lawmawm. Thalai zingah ha var mawi tak tak, zuk leh hmuama fihlim kan puang zel turah beisei ila. Hei hi hnam changkang zawk te kan entawnna tur atan pawh a tha hle ang.

           Mi in chenna in a mamawh a, ei tur a mamawh. Television a duh a, Computer neih a ngai, cellphone pawh. Lirthei tel lovin khawsak na chi a ni tawh hek lo. Heng zawng zawng hi aman pek ngai vek a ni a, mi pangngai ni ve tur chuan thawh tur hre lova khawsak nilen chi a ni lo tih kan hre ta. Nu leh pa te thawhchhuaha lo in lak raza ching erawh tlemte kan la awm. Hengte avang hian mi dawrte-a nileng lenga thut zahthlakzia te, zu lo ruih nilen ve ngawt atthlakzia te, ennawm chhuahna hmun pianga tel ve theih nih nuihzatthlakzia te kan hre thar. Hman deuh kha chuan cushion dup nuam taka mut paha chhun laia T.V en theih nih kha changkanna emaw kan ti thin. Mahse, filmstar te hlawh zat, zaithiamte leh inkhel thiamte sum lak luh tamzia kan hriatthiampui tak chinah chuan hman taka T.V en atthlakzia kan hmuchhuak. Thalaite zingah hian Moral reconstruction a awm mek a ni.

           Mahni in lumchhuahsanin State pawnah inhlawh tura chhuah kan intihhmuh tan a, vai mistiri te hum haw zat sum la let turin state dang sum hmangin chhungte tihnawmsak ve kan tan. He lamah hian hmeichhia hlei hlei an huaisen emaw tih tur a ni. Eng hna pawh rinawm taka thawha hlû a lo ni tih kan hre chho mek a, a sang leh hniam pawh thliar lovin thawh tur awm apiang kan inchuh tan em ni a tih theih. UPSC in exam a buatsaih chi hrang hrangah pawh huaisen kan chhuah leh tan a, Central Service lama lut thei turin Exam beitu pawh kan tam chho leh ta niin a lang. Govt. Mizo Higher Secondary School chuan 1994 khan Aizawl khawpui chhungah research neiin Lu meh leh Sam siam hi eizawnna tling a nihzia an hmuchhuak. Mizo tlangval 'Lumet'a eizawng pawh kan tam ta, hnam dang kutah kan dah phal tawh lo. Graduate, Police constable-a bul tan hreh lo te, Lehkhabu zuara in ak kual te, company hrang hrang hnuaia rintlak taka thawk te kan pung. Chapo hi mawlna chi khat a ni tih kan pawm ta em mi ni ang? Training tur awm se - lak sen loh. Technical lamah lah lak sen loh bawk. Mutia hna thlengin hna itawmah kan chhuah ta mek. Mizo thlaithar Grape, sawhthing, iskut, sapthei te pawh a hralhna tha awm se zokhuaw lam mi hausakpui tur an va tam em. Zirna lamah lah Quality Education nei turin kan intlansiak nasa na rawh e. Phak lo chung pawhin English Medium-ah kan indah a, hlawhtling turin Zoram mipui hi kan intlansiak suau suau chu a ni lawm ni. Kan per capita income Rs. 21,327 (2003-2004) chauh a nih vang ringawta intlansiak kan ni lo anih pawhin hun rei lote chhungin kan per capita income hi a la san ngei a rinawm. Mi taima tan chuan Zoramah hian eizawnna tur tam tak ala awm tih a chiang, Chhungteism leh Party induhsakna tel miah lo pawhin. Mizoramah hian Malsawmna a inphum a, mi taima leh remhria te hai chhuah tura dah a ni.

           Khawvela indona hriam ber zinga an sawi chu 'Economic war' a ni. Rethei leh riltam chu a huaisen theih hauh loh. Mahni kea din tumna lama harhtharna in min nuai vel laia harh ve hman lo kan awm a nih chuan kan tu leh a lo la awm turte hian min dem duh mai thei. Nakin lawkah chuan Thingtlangpa, lo leh huan ram nei tha tak tak te hian khawpuia Loan rul tha duh mang lo ho in hi an la neihsak lo ang tih a sawi theih loh. Pa te hausakna chhawm tuma an tun nun thlahdah mek te hian Thingtlang tlangval taima te khawngaihna dilin an LSC hi an la thlengpui mai thei a sin. A ruh no no chhuahna khawvel a ni si a.

          Information Technology hian Thalaite rualawhna thaah min siam mek hi a lawmawm tak zet a, mi thil neih te chu a thawhchhuahmil a nih chuan kan hriatthiampui. Chemkawm Technology hun laia kan pi leh pu te Taimakna mual liam tawh kha kan chhar thar leh mek a, an huaisenna thuruk 'Intodelh' chu neih ve tumin kan hnathawh hun chhung (working hour) pawh kan hmang tangkai thiam sawt hle. An hlauh ber mai 'vehburkhawn' pawh pawl leh mimalin kan sim tial tial. Hnampui hoin kar tluanin hna rim takin an thawk a, Weekend hlim takin an hmang thin. Kan pi pu ten rim takin hna an thawk a, Kut pui an neih te hlim takin an hmang bawk thin. Thangtharte pawhin niruk chhungin rim takin hna kan thawk ang a, Pathianni leh kan Kut pui neih te hlim takin kan hmang ve zel tur a ni dawn lawm ni.

           Kum 15 kal ta a, khaw khata pa hausa kha a la nuamsa zel em? Ruihhlo tih bansan duh lotute kha engtinge an awm tak zel? Hmasawnna lo thangmek zelah kan Ram hi a dam khawchhuak thei ang em le? Tun atanga kum10 lo kal leh turah hian eng ang mi nge ka nih dawn? Nun tha leh Taima te an nihlawh ang. Heng zawng zawngthlir thiam Thalai, I.T khawvela cheng mekte hian Chemkawm Technology formula Thawhrimna leh Rinawmna kan chhar thar leh mek hi 'Mizoram lawm teh se'.