Kan hriat angin May Ni 31 hi World No Tobacco Day a ni a, he ni denchhen hian Zoram mipui zawng zawng te World No Tobacco Day chibai ka buk vek che u a ni.

World Health Organization (WHO) chuan World No Tobacco Day – 2020 thupui atan “Protecting youth from industry manipulation and preventing them from tobacco and nicotine use” tih a rawn thlang a. A mizo tawng chuan “Vaihlo siam chhuaktuten zuk leh hmuam ngawlvei tura thalaite an hruai sual tur venhim” ti te pawhin dah ila kan hrethiam tlang thei awm e.

Kan hriat angin kumin ah chuan COVID-19 hrileng vangin kum danga mipuite kohkhawm zawnga hun kan hman thin ang khan hun kan hman theih dawn tak loh avangin, kumin World No Tobacco Day ah hi chuan thuchah hmangin vaihlo zuk leh hmuam that lohna leh hemi laka kan thalaite venhim a tulzia mipuite hnena hrilhhriatna hun kan nei dawn a ni.

 

Tun kum kan thupui hi a pawimawh hle a, kan hriat angin khawvel pumah vaihlo vanga nunna chan tam tak an awm reng a, hemi anih avang hian Vaihlo siamchhuaktute hian vaihlo la hmang chhin ngai lo leh a hlauhawm zia pawh la hre fumfe lo thalai leh naupangte hip nan lang changkang, itawm leh mit la thei tur ang bera siamchhuakin; heng an thil siam te hi naupang leh thalaite ngaihsan zawng milar leh thil dang hmangte in an tilar bawk thin a ni.

 

Hetiang taka vaihlo siamchhuaktu ten kan thalai leh naupangte tawktarh hrang hrang hmanga hip an tum mek lai hian kan Sorkar laipui chuan The Cigarettes and Other Tobacco Products (Prohibition of Advertisement and Regulation of Trade and Commerce, Production, Supply and Distribution) Act, 2003 (COTPA) a siam a, he dan hnuaiah hian Vaihlo leh a kaihhnawih reng reng kum 18 hnuailam te hnena zawrh/hralh khap a nih bakah kum tling lo te zawrhtir pawha khap tel bawk a ni. 

 

Tin, COTPA dan hian vaihlo leh a kaihnawih reng reng Zirna – In atanga Feet 300 bial huam chhunga zawrha khap bakah Vaihlo leh a kaihnawih reng reng Fakmawi leh awlsam taka kum tling lo ten an ban phak leh neih theih tura chhawp chhuah a khap tlat bawk a ni. Tin, The Juvenile Justice (Care and Protection of Children) Act, 2015 hnuaia Section 77 chuan naupang te hnena vaihlo leh a kaihhnawih pek a khap tlat bawk a ni.

 

Amaherawhchu, dan tha tak tak kan neih chung pawh hian, vaihlo siamchhuaktute hian thiam takin thalaite leh naupang zawkte hip thei turin ngawrh takin tan an la chhunzawm reng a. Han en mai a dan bawhchhe em em ni thei pawh a lang lo, mahse dan bawhchhiatna ni si heng Indirect Advertisement kan tih fakmawina ang chi te, vaihlo leh a kaihhnawih tuam mawi danah te, a rawng te rawn thlak kualin, rim (flavour) chi hrang hrang te an rawn siam chhuak a, ka chhung tih thianghlimna leh tih rimtuina mai anga lantir in product thenkhat ah phei chuan “No Tobacco – No Nicotine” (Vaihlo leh Nicotine awm lohna) tih te an ziak hial thin a ni. Heng te avang hian naupang thenkhat phei chuan an thil ei te vaihlo laka him anga ngaiin an duh reng vang pawh nilo in an hriat loh laiin vaihlo ngawl an lo vei phah reng thei a ni.

 

Kan hriat angin The Food Safety and Standards (Prohibition and Restrictions on Sales) Regulations, 2011 hnuaia Regulation 2.3.4 chuan food product ah reng reng Vaihlo leh Nicotine telh a khap tlat a, he dan behchhan hian kan State ah pawh Gutkha, Pan Masala, Zarda leh Vaihlo leh Nicotine telna eitur dang reng reng zawrh, siamchhuah, semdarh leh kawlkhap a ni. Hetianga khap a nih tawh hnu pawh hian company thenkhat chuan an thil siamchhuah dan tactic te thlakin an thil siam ah vaihlo leh nicotine a tel lo tiin packet hran ah vaihlo hlang awmna free-gift an chhawm tir leh tho thin a, hetianga pan-masala emaw eitur dangte; vaihlo bawm hran chhawm nei “Twin-Pack” an tih mai hi kan thalaite hian an hmang uar hle a, heng “Twin Pack” te pawh hi Food Safety and Standards Act hnuaiah khap vek an ni.

 

Tin, kan ngaihmawh leh em em ngaia ka hriat pakhat chu cigarette loose a zawrh hi a ni a, hei hian naupang leh thalai te cigarette a bawm pui pui a leina tur nei lo te pawhin an pocket money neih ang chhun chhun hmangin meizuk an lo addict phah thei reng bawk a, tin,  COTPA Dan hian vaihlo leh a kaihhnawih reng rengah Vaukhanna Thu leh a Lem (Specified Health Warning) tarlan vek tur a tih laiin Cigarette loose a zawrh hian a leitu ten Health Warning an hmu pha lo a, hei hi dan bawhchhiatna a nih mai  bakah naupangte tan a him lo takzet bawk a ni. Hei hi a pawimawh zia hria in kan State ah chuan Cigarette Loose a zawrh kan lo khap tawh hial a nih kha.

 

Hetiang tak hian kan naupangte vaihlo leh nicotine lakah an lo him lo ve thei reng a nih si chuan, nu leh pate pawh hian hemi kawngah hian kan fate chik-in, an pocket money kan pek te hi eng leina atan nge an hman thin tih te, an ei rek rek thin, an hmawmsawm ngainat zawng te hriat tumin heng an thilei thin te hi hriselna atan a tha lo em tih te, vaihlo leh nicotine a tel em tih te pawh kan hriatchiana kan enzui pui a pawimawh takzet a ni.

 

Tin, nu leh pa leh aia u zawk ten kan fate leh kan naute vaihlo (zuk leh hmuam) lei tura kan tirh loh hram hram hi a pawimawh hle bawk a, hei hi kan sawi tak ang khan Dan bawhchhiatna anih mai bakah anmahniah vaihlo hman pawisak lohna kan lo tuh reng thei bawk a ni.Tin, naupang te hmuh laia zuk leh hmuam kan tih nasat lutuk hian anmahni ah tih ve chhin chakna a thlen theih mai bakah mei kan lo zuk khum thin a nih ngat phei chuan kan meizuk khu kha an hriselna atan a hlauhawm hle ani tih pawh kan hriat thar leh a pawimawh takzet bawk a ni.

 

Kan hriat reng tur chu mithiamte chuan vaihlo hi “ruihhlo tihtanna kailawn” “Gateway Drugs” an lo ti hial a, hemi a nih avang hian kan fate tana pawi vak anga kan ngaih loh kha sual lian zawk kailawn an zawh tanna a lo ni reng theibawk a ni. Tin, vaihlo hman hian thluak chak lohnaa thlen theih avangin kan fa naupang tak tak te hi vaihlo laka an lo fihlim lo anih a an lo addict hial tawh anih phei chuan hei hian an zirlai thlengin nghawng tha lo nei theiin an zirna kawngah an thlen san tur ang an thlen phak loh phah hial thei bawk a ni.

 

Mithiamte zirchianna in a tarlan danin ka chhung Cancer zinga 90% zet hi Vaihlo (zuk leh hmuam) hrang hrang heng – meizial, sahdah, tuibur, khaini, gutkha etc. te avanga thleng niin tuibur ah phei hi chuan chemical hlauhawm tak chaw dawt Cancer thlentu (NNN-N Nitroso Nornicotine) a awm tam hle a; tin, Gutkha hian ka chhung natna tamtak a thlen bakah, ka chhung cancer hial pawh a thlen thei a ni.

 

Tin, mei zu lo ten mi meizuk khu (secondhand smoke) kan lo hip avang hian natna hrang hrang kan vei phah thei a, hemi anih avang hian COTPA Dan hnuaia Section 4 chuan puipunna hmuna meizuk a khap a ni. Tin, puipunna mai bakah hian mahni inchhunga meizuk lo phalrai lutuk pawh hi a zu ve lo te tan a him lo takzet bawk a ni. 

 

Kan hriat angin mithiamte zirchianna  (Global Adult Tobacco Survey’ 2016 -2017)in a tarlan danin Mizoram mipui 58.7% te chuan vaihlo hmang mekin, India ramah vaihlo hmang nasa ber pahnihna kan ni a, vaihlo kan hman nasat avang hian natna hrang hrang kan vei nasa in, a bik takin Cancer vei kawngah Mizote kan langsar hle a. Zirchianna in a tarlan danin Cancer avanga phai lama refer tam zawk te hi zuk leh hmuam ti niin, heng natna enkawl na tura Sorkar leh mimal sum senral zawng zawng te hi a tam tham hle a ni. 

 

Kan hriat theuh angin COVID-19 hripui lengin khawvel a chawk buai mek a, Mizoram pawh kan bang bik lo. World Health Organization in a zirchianna April Ni 29, 2020 a atih chhuahin a tarlan dan in meizu mite hian a zu lote aiin COVID-19 an kai awlsam bakah a vei te chuan an tuar na zawk tih an tarlang. Zirchianna atanga a landan in COVID 19 veite zingah meizu ngai lo aiin meizu mite zingah natna a pung (progress) chak bik hle bawk a ni. Zuk leh hmuam ti nasa te hian inkaichhawn theih loh natna (non-communicable diseases) heng – Cancer, BP sang, Lung natna tih ang chi te hian vei hma bik a, chutiang miin COVID-19 an lo vei anih chuan an natna a langchhuak hmain an tuar nasa bik a, thihpui mai pawh a hlauthawnawm bik a ni. 

 

Tin, zuk leh hmuam ti thin te hian hmui/ hmai an khawih fo a; hei hian COVID-19 kai theihna hun remchang a ti sang hle bawk a. Kut silfai lova sahdah khawiha inban tawm fo te, zuk leh hmuam ti thinte chin than tak ‘chil-chhak’ te hian COVID-19 hi a theh darh thei a, hei hi hria in sawrkar pawhin ‘chil-chhak khapna’ dan ti chhuakin dan bawhchhiate chu cheng zathum (Rs.300/-) thleng chawitir theih an ni.

 

COVID-19 hrileng hian thil dang zawng aiin kan taksa hriselna kan ngaih pawimawh a tulzia chiang takin min hriat thar tir se a pawimawh hle mai. Kan hriat angin lockdown chhung hian Vaihlo leha kaihhnawih leitur pawh ni dang ai chuan avangin a man pawh a san phah niin a lang a, a van hunlai hi remchanga la in to taka lei hram hram tum talh ai chuan nghei phah na hun remchang ah lo hman tum hlauh zawk ila a va tha dawn em. 

 

A tawp berah chuan, World No Tobacco Day denchhen hian thianghlimna leh hriselna lam kawnga hma kan sawn zel theihnan, min ti tawptu leh natna tam tak min thlentu vaihlo (zuk leh hmuam) hi sim a bansan turin mitin te ka sawmin ka chah tak meuh meuh che u a ni.

 

Ka lawm e