Pu Speaker leh Member zahawm takte,

9th Mizoram Legislative Assembly Session tum hnihna leh Budget Session hmasa ber ni bawk ah hian in zavaia chungah lawmthu ka sawi e. He House zahawm tak leh Mizoram mipui zawng zawng chungah duhsakna ka hlan a ni.

Ka Sorkar chuan inrelbawlna chhawng hrang hrangah Sorkar chak, langtlang leh rinawm, harsatnate sukiang tura rang taka hma la thin leh mawhphurhna la ngam Sorkar rinawm nih tlat kan tum tih vawiin hian ka sawi nawn leh a. Ei leh bara intodelhna te, hmasawnna ruhrel pawimawh tak tak din te, agriculture leh industry-a hmasawnna nasa zawk thlen te, kan thalaite thiamthil tihhmasawn kawngah te, an tan mahni kutkawiha eizawnna leh sports lama hmasawnna kawng zau zawk hawnsak te chu Sorkar hmathlir a ni.

Nikum kum tawp khan mipui thawhhona leh tawiawmna zarah inthlanpui hlawhtling tak kan nei a. Sorkar inrelbawl danah te, a ngaihpawimawh leh thiltum ah te danglamna hmuh mipuiin an beisei tih a langin ka hria a. Chu an beiseina te chu tihhlawhtlin ngei a nih theih nan Sorkar chuan theihtawp a chhuah dawn tih ka tiam e.

Vawiina mipui thlan tlin ram hruaitu tha tak takte kaihhruaina hnuaiah hian Mizoram chuan remna leh muanna kawng zawh zui zelin, harsatna hrang hrang lo awm thei karah pawh economy than zelna atan, kawng tinrenga hmasawnna huapzo nei turin ke a pen zel ang tih ka ring. State leh a chhunga chengte tana tha thlah lova hma in lakna avangin Mizoram chu state hmasawn ber leh chak ber zinga mi a la nih ngei a, kum 2047 a ‘Viksit Bharat’ (Developed India) siam tumna tihlawhtlingtu kan nih ve ngei ka beisei tlat a ni.

Member zahawm tak takte u,

Budget hian a tum ber chu khawtlang leh sum leh pai hmasawnna atana thil tum hrang hrangte tihlawhtling tura theihna (resources) kan neih hrang hrang te hman tangkai a ni a. Budget tin hian kuthnathawktute, mahni kutkawiha eizawngte, sumdawngte leh eizawnna dang hrang hrangah hmasawnna boruak tha siam sak a, mi thenkhat tan chauh ni lovin mipui zawng zawng tan hmasawnna thlen a tum tur a ni. Vawiina kan thu puan tur hian naktuk chanchinbu headline a chang dawn em tih chu kan ngaihpawimawh hmasak ber tur a ni lo - tun atanga kum reilote ah Mizoramah danglamna duhawm zawk a thlen ang em tih a pawimawh zawk a ni.

Tun dinhmunah chuan sum harsatna karah economy hmasawnna tur atan hma lak thuai thuai a harsa tih ka hria. Chhiah atanga kan sum lakluh a la tam tawk loh bakah kan expenditure sang zel avangin sum puk zat a tam lo thei lo a; chumi karah Sorkar laipui atanga kan sum hmuh (Post Devolution Revenue Deficit Grants) a tlem tial tial a, private sector atanga investment hmuh kan nei tam bawk si lo a. Heng avang hian leiba leh sum indaihlohna kan neih phah a ni. Amaherawhchu, harsatna a lo awm apiangin a hmachhawn dan a awm zel thin tih a nih kha. Ngaihtuahna thar nen hma thar kan la ang.

Sum leh pai dinhmun siam tha tur chuan kawng hrang hranga hmalak kan mamawh a, heng zingah hian thil dang dangte bakah Sorkar sum fir taka hmante, awmze nei taka sum hmante, inrenchemna kalpuite, sumpai, tha leh hmanraw neih angte awmze nei leh hmangchang hre taka hman te pawh a huam tel tur a ni. Mahse, heng hmalakna zawng zawngte hian zan khat thil thuah kan economy-ah inthlak danglamna a thlen thei lova, kan sum dinhmun pawh a ti tha thei lo tih hi kan hriat reng a ngai a ni. Ruahmannate duhthusam ang thlapa a taka hmu turin hun a duh a, thutlukna harsa leh huaisen tak siam a ngai dawn a ni. Chuvangin, kum khat tal chu sum leh pai dinhmun sawhnghehna hun (financial consolidation and fiscal stabilization) atan kan inpeih a ngai a ni. Fiscal consolidation hi sum leh pai hmanral inhrek hmang chauhin a thleng thei lova, a theihna apiangah tan la in sum lakluhna lam pawh ngaihtuaha tihpun a ngai dawn bawk a ni.

Damdawi hmanga inenkawlna ang deuh bawk hian economic policy pawh hi kalpui a ngai fo a, hun rei lote chhung atan a hrehawm thei e, mahse a rei hnuah erawh kan tan rah tha a chhuah thin a ni. Tunah hian thutlukna khirh tak tak siam ngai mai thei dinhmunah kan ding ta a ni. Shakespeare-a thawnthua kan hmuh angin Denmark lal fapa Hamlet chuan nakin zela a tana tha turin tuna a lo tawrh a tul thu a sawi ang deuh khan.

Macroeconomic environment kan tihchangtlun a ngai a, hmasawnna vawngnung turin ram chhunga hmasawnna thlentu hrang hrangte kan tihchak a ngai tel bawk a. Hemi tur hian fiscal prudence ngaihtuah chung zelin insiamthat ngaite chak takin kan kalpui tur a ni a. Thu a sawi mai a tawk lova a taka hmalak a ngai tawh a ni. A tam thei ang ber thawkchhuak thei turin Sorkar sum ruahman leh hmanral dante fimkhur taka thlirlet a ngai a ni.

Kan tum ber chu Mizoram chu Welfare State dik tak, mahni inrintawkna neia siam leh  hmasawnna chu mi zawng zawng huapzo, nghet tak leh rorelna langtlang leh mipui telna hmuna chantir hi a ni tur a ni. Hemi lam hawi hian Mizoram Sorkar chuan hmasawnna tur thiltum pathum inzawmkhawm tlat, hmasawn zawnga than, hmasawnna ngelnghet siam leh Dan dik tak behchhana hmalakte chu inrualkhai taka kalpui a nih theih nan theihtawp chhuah a tum a ni.

Economy than dan hi investment than dan nen a inzawm tlat a, investment hip hi tun dinhmuna mamawh hmanhmawhthlak tak, ngaihven ran hmasak ngai niin ka hria a. Investment hi rinnaa innghat thil a ni a. Investor-te rilruah hlauhna emaw rinhlelhna emaw awm theite, an tana tul lo leh nakina harsatna thlen thei tur ang chi inkaihhruaina khirh tak tak avanga hlauhthawnna awm thei te pawh sukiang turin kan policy-te chiang takin kan hrilhhriat a ngai a ni. Insumdawntawnna awlsam, nelawm leh a tu ve ve tan pawha hlawkna thlen thei turin ‘Ease of Doing Business’ tha kan siam tur a ni. February ni 5, 2024-a Council of Ministers thukhawmin a pawmpui Mizoram Sustainable Investment Policy 2024 hi kan economy sector hrang hranga investment hipna kawnga hmalakna pawimawh tak a nih ngei ka ring tlat a ni.

He Policy-in a tum leh tinzawn hrang hrang zingah hian investment zone siamte, Industrial Infrastructure Maintenance Fund dinte, pawn lam investor-te hnena ram hawh phalna pek dan turte, khawtual mi entrepreneur-te tana sector hrang hranga venhimna siamte leh investment atana institutional leh procedural framework-te chu hmathlir a dah a ni. He Policy hian investment hrang hrang hipna kawngah a pui thei a, hna thawh tur a siam thei a, hmasawnna ruhrelte a tichangtlun thei ang a, thiamthil a tipung dawn a, tunlai thiamna leh hmanraw thar ber berte hman a awlsam phah dawn a, state pumpui khawtlang nun leh sum pai dinhmun pawh a ti thang chak dawn a ni.

Agriculture hi thingtlanga chengte eizawnna pawimawh ber niin, kan Gross State Domestic Product 26% vel chu agriculture leh a kaihhnawih atanga thawhchhuah a ni a. Ei tur mamawh phuhruk nan chauh nilo, eizawnna leh economy hmasawnna atana pawimawh tak a ni a. State chhunga mipui tam tak agriculture leh a kaihhnawih atanga eizawng an nih avangin ka Sorkar chuan agriculture leh a kaihhnawih sector-te hmasawnna chu a ngaihpawimawh ber a ni ang.

February ni 5, 2024 a Council of Ministers thukhawm chuan State Level agency kaltlanga kuthnathawktu intelkhawm pawl te, Society-te, Farmers Interest Groups (FIG), Farmers Producer Organization (FPO) leh Primary Agricultural Cooperative Societies (PACS) te hnen atanga thlai tharchhuah leina tur inkaihhruaina Operational Guidelines for Agricultural Assurance Fund (AMAF) chu a pawm a. A bul tan nan sawhthing, aieng, hmarcha leh hmunphiah te leisak an ni ang a, hun kal zelah thlai tam zawk telh belh zel beisei a ni.

Farmer-te hmakhua ngaia an thlai tharchhuah te hralhna tur ruahmanna tha zawk siam chu ngaihpawimawh a ni bawk ang. Horticulture, fisheries, veterinary & animal husbandry leh sericulture te pawh eizawnna hnar pawimawh tak an nih angin ngaihpawimawh an ni bawk ang.

Kumin hian Sorkar chuan policy thar Hand Holding Policy‘Bana Kaih’ tih chu a kalpui dawn a. He policy thar hian tun hmaa thil pawimawh tak ni thin, agriculture leh industry tenau zawka theihtawp chhuaha hma la thinte tan institutional credit, a bik takin microcredit awm theih dan tur chungchang a ngaihtuah dawn a ni. He policy hi Sorkar laipui hnuaia programme, scheme leh hmalakna hrang hrangte nena inmil leh rualkhai taka kalkawp tir tum a ni.

Mizoram Sorkar chuan state chhunga hmasawnna ruhrel tihhmasawn, sak leh enkawl a tulzia a hria a, chung zingah chuan inkalpawhna kawngpui tha siam chu ngaihpawimawh hmasaka neih a ni. Kan state ang tlangram state-ah hian inkalpawhna kawngpui hmanga inthlunzawmna siam leh tihchangtlun chu hna hautak tak a ni. Sorkar chuan kawngpui tha leh tlo siam bakah thenawm state-te nena inkalpawhna kawngpui tha siam turin theihtawp tak meuh a chhuah dawn a. Road sector hnuaia project zawng zawngte tihchangtlun chu ngaihpawimawh hmasak a neih a ni. Road technology hnuaia tunlai thiamna leh tih dan tharte chu a theihna apiangah hman tangkai tel zel a ni bawk ang.

Hmasawnna hnathawhna tur atana hmanraw mumal leh duhkhawp ang awm lo hi kan thanlenna min daltu lian tak a ni a. Hmasawnna tur atana hmalakna project, a bik takin infrastructure nena inzawmte chu mipui rin ngam a nih theih nante, a hun taka zawhfel a nih theih nan leh hna tlo leh tha siam a nih theih nan uluk taka enfiah a ngai a. Infrastructure lama hmasawnna hna pawimawh leh lian tham tak takte enfiaha vil turin January ni 22, 2024 khan Chief Minister kaihhruai Mizoram State Project Monitoring Committee chu din a ni.

Sorkar chuan kawlphetha siamchhuah leh intodelhna atan theihtawp a chhuah dawn a, ni zung chakna leh hmannawn theih thil atanga kawlphetha siamchhuah pawh a dah pawimawh bik ang. Kawlphetha siamchhuah, hruipui hmanga pekchhuah leh a semchhuah kawngah fel fai zawka ruahmanna siam tum a ni.

Mizoram Sorkar chuan khawpuia chengte khawsak ti awlsam leh ti hmasawn turin kawng tinrengah tan lain ngaihtuahna a seng dawn a. Sorkar laipui scheme hrang hrangte a tha thei ang bera hman tangkai tumin nasa takin hma a la ang a, khawpuia cheng ten tuna harsatna kan tawh mek te sutkian nan state chhunga resources awmsa hmangin a theih anga chak zawkin hma a la bawk ang. Chutih rual chuan thingtlang lama hmasawnna tura hmalakna te chu thlahthlam a ni dawn lo a; khawpui lama hmasawnna leh thingtlang lam tih hmasawnna inkhuangrual turin theihtawp kan chhuah dawn bawk a ni.

Keini ho chauh inngaihtuah lovin, thang leh thar nakin lawka lo awm tur, kan thlah kal zel te tan pawh kan khawvel hi chenna tlaka siam hi mitin mawhphurhna a ni a.  Kan chhehvel boruak leh leilung humhalh a pawimawhzia te, Climate Change leh Global Warming-in boruak a tihchhiat dante kan hriat a ngai a ni. Environment tichhe zawnga hmasawnna hi hmasawnna tluantling a nih loh avangin environment ti chhe lo zawnga hmasawnna kawng zawh hi Mizoram pawhin a tum a ni.

Thalaite tan professional leh vocational field hrang hrangah thiamna sang zawk neih theihna turin hmalak a ni ang a, a tul angin incentive leh capacity building programme te duan a ni ang. Entrepreneurship leh self-employment lam dah pawimawh a ni dawn a, chumi atan chuan skill development atana pawimawh, training leh awareness programme pawh a tam thei ang bera neih tum a ni.

Ei leh bar lama hmasawnna kan tehna leh hmuh dan a danglam mek zel a, mipuiin kan thil duh leh rualawhna te pawh a san tak zel avangin zirna kan kalpui dan pawh kan duhkhawp tawk tawh lo a. Vanneihthlak takin National Education Policy 2020 chuan zirna lama kalphung thar min rawn chhawpchhuah sak mek a. He zirna thar hi Mizo khawtlang nunphung leh kan hnam ziarang nena inmil chungin kalpui kan tum a ni.

Kan economy ang, agriculture a innghat, industry behchhan lo economy tan chuan Tourism hi sum lakluhna hnar tha tak a tling a. Ram chhung leh pawn lam atanga khualzinmite a tam thei ang bera hip luh kan tum dawn a, Mizoram hi khualzinmite tlawh chakawm hliah hliah a siam turin awmze nei takin hma kan la chho dawn a ni. Thingtlangmite sum thawhchhuah tipung turin Rural Tourism lam uar kan tum a, a khawtualmi te’n he sumdawnna ah hian dinhmun pawimawh an chan theih nan ruahmanna kan siam ang. Hetih rual hian State chhunga thil siamchhuah leh a kaihhnawih lama hmalakna hrang hrang te tihhmasawn nan theihtawp chhuah a ni bawk ang.

Sorkar chuan chhawmdawl ngai zawk leh mi harsa zawkte chhawmdawlna leh an dinhmun chawikan chu a ngaipawimawh hle a. Kan State-a ruihhlo hmansual leh ruihhlo tawlhrukna te chu buaipui tham a ni tawh tak zet tih kan Sorkar chuan a hmu chiang a. Hetianga dan bawhchhiatna leh khawtlang nun ti chhetu ruihlo lengvak te ti rem turin Sorkar chuan thapui a chhuah dawn a ni.

Mizo Hnam nihphung, nundan leh khawsak phung te humhalh leh vawrh lar hi kan Sorkar chuan a ngaipawimawh hle a. He Sorkar hian India ram chhung leh khawvel hmun hrang hranga cheng Mizo mipui zawng zawngte inpumkhatna leh inthlunzawmna  atan kan ram danpui (constitutional framework) huam chhungah hna thawh a tum dawn a ni.

Lo neih leh non-industrial sector atanga sum thawk chhuak kan nih angin  Mizoram sum thawh chhuah hi a bei tham em em a, chhiah khawn tur lian tham pawh a awm thei lo a ni. Chuvangin, kan sum lakluhna huang zauh leh sum lakluh tihpunna turin mipui thlawpna nena hma thar lak a ngai a.

Chutiang hmalakna chuan State sum leh pai dinhmun tichak turin a pui dawn a ni.

Hmasawnna atana kan hmathlir neih te leh hmalak kan tum dan te hi uluk taka kalpui a ngai a. He kan thil tum tihlawhtling tur hian kan thiamna te tahhriam a ngai a, kan thil neih mek te pawh tangkai zawka hman a, thingtlang lam tih hmasawnna thleng huam telin uluk takin kan theihna te sawm khawmin ke kan  pen tan a ni.

Tuna kan state sum leh pai dinhmunah hian chona lian tak kan hmaah a inchhawp a. Kan zavaiin duhthlanna fimkhur tak kan siam a ngai a ni. Tun hmaa kan lo awm thin tawh dan ang bawk khan kan awm zui zel mai dawn em ni? Thil awlai a nih loh avanga thutlûkna kan siam ngam loh avangin thang leh tharte kan tuar tir mai dawn em ni? Mi thenkhat tihlawm tum avanga sum khawhral chhunzawm kan duh em ni? Ka tan chuan a chhanna leh a damdawi chu a chiang vek. Kan hmaa hna thawh tur inchhawp hi a harsa hle a ni; a chhan chu hmasawnna hna thawk tak tak tur chuan kan insiamrem fe a ngai a. Kan thil neih sa te pawh inkhawnkhawm a, a tulloa kan hmanna te ti tawp a, thil tula kan hman a ngai dawn a ni. Kawng lehlamah chuan, ‘kan thawhchhuah aia tam kan hmang thei lo’ tihah kan chian phawt chuan kan hna thawh tur hi a awlsam phah thei a. Ka thusawi hmasa lama ka sawi tawh ang khan sum hman dan fir zawk kalpui a, kan sum leh pai dinhmun siam that leh insawhngheh kan tum dawn a ni. Kan state sum leh pai dinhmun siam tha tur chuan huaisen taka thutlukna harsa zawkte kan siam a ngai dawn bawk a ni.

Sorkar chuan Mizoram mipuite tan sum leh pai dinhmun siam that sak a,  kawng tin renga hmasawnna thlen a, State chhunga remna leh muanna te bakah  inpumkhatna atan te, a theihna zawng zawngin hna a thawk dawn a. Kan Sorkar hian House Member zahawm tak takte leh Mizoram mipuite thawhhona leh thlawpna a dawn chhunzawm zel pawh ka beisei bawk a ni.

Mipui Sorkar (Democracy) ah chuan mi chi hrang hrang an awm tih pawmin, ngaihdan chi hrang hrangte pawh zah sakin, thudik hailang tura inhnialna leh infuihna te a leng vek a. A tam lam apiang duhdan anga kal duak duak lovin, mi lawm zawng ang ringawtin emaw, mimal duhdan ringawtin emaw a thutlukna siam tur a ni lo.

A tawp berah chuan vawiina member zahawm tak tak te hi nangmahni thlang tlingtute laka in bat leh mawhphurhna te hre thar leh turin ka chah che u a. Dik taka rorel tur leh hmasawnna atan in sum hman danah te pawh mawhphurhna la ngam ula, langtlang taka thil kalpui turin ka ngen che u a ni. A tawp nan, in zavai chungah lawmthu ka sawi a, tha taka ro in rel theih nan duhsakna sang ber ka hlan a che u.

KA LAWM E

JAI HIND